Giovanni Pierluigi da Palestrina - wirtuoz ciszy

Całe życie Palestriny było mocno związane z kolejnymi pontyfikatami XVI wieku. W 1555 roku Juliusz III mianował go kierownikiem muzycznym Kapeli Sykstyńskiej; w dowód wdzięczności kompozytor dedykował następcy św. Piotra zbiór cyklów mszalnych zatytułowany Missarum liber primus. Kolejny papież, Marceli II, mimo iż piastował swoją godność zaledwie przez miesiąc, tak doceniał kompozytora, że ten skomponował i dedykował właśnie jemu jedno z najbardziej znanych swych dzieł: Missa Papae Marcelli. O niezwykłej pozycji, którą Palestrina zajmował na dworze papieskim, świadczy fakt, że w jego wypadku złamano starą rzymską tradycję, zgodnie z którą członkami papieskiej kapeli mogli być tylko mężczyźni nieżonaci (Palestrina ożenił się z Lukrecją di Francesco Gori w 1547 roku).

Na wiek XVI przypada czas reformacji katolickiej i walki o utrzymanie tradycji - także w dziedzinie sztuki sakralnej. Aby zrozumieć rolę, którą w tamtej epoce odegrał Palestrina, należy cofnąć się do przełomu XIII i XIV wieku. Zdaniem teoretyków muzyki nastąpiła wówczas epokowa zmiana: ars antiąua została zastąpiona przez ars nova. Jeszcze wcześniej, bo już w X wieku, w liturgii i w dominującym wówczas chorale gregoriańskim pojawiły się zwiastuny przemian, tak zwane tropy i sekwencje. Za ich twórcę uważa się mnicha Tuotilo z szwajcarskiego klasztoru St. Gallen. Tropowanie polegało na dodawaniu do pierwotnej linii chorału jednogłosowych, a później wielogłosowych i dialogowanych wstawek. Na przykład w czasie Eucharystii do pierwotnego Kyrie elejson dodawano często: Kyńe - adiutorum nostrum in Nomine Domini - elejson (Panie - wspomożenie nasze w Imieniu Pana - zmiłuj się nad nami). Praktyka ta wpływała na zmiany i deformacje melodii chorału, co budziło zastrzeżenia duchownych tradycjonalistów. W XIII wieku posunięto się jeszcze dalej, kiedy sekwencje śpiewano w trzygłosie, zaś dla każdego głosu przydzielano inny tekst, często w różnych językach. I tak po melizmatycznym śpiewie Alleluja schola wykonywała trzy wersety w jednym czasie: Fons bonitatis (Źródło dobroci), Vater unser im Himmerleich (Ojcze nasz...) i Chwała Ojcu... Choć z punktu widzenia muzyki praktyka ta miała olbrzymie znaczenie (rozwinęła formę, którą nazwano motet), jednak wielotekstowe i wielojęzyczne utwory były trudne w odbiorze. Często zdarzało się, że do liturgii tekstu modlitw włączano teksty o tematyce miłosnej, polemicznej a nawet satyrycznej.

Sobór Trydencki położył temu kres, w myśl jego uchwał usunięto wszystkie tropy (około kilku tysięcy kompozycji!), pozostawiono tylko cztery sekwencje, w tym do dziś śpiewaną: Veni Sancte Spiritus {Przybądź Duchu Święty). Przeprowadzono także gruntowną reformę liturgii. Czas tej reformy przypadł na pontyfikat Grzegorza XIII, ten zaś prace związane z rewizją Psałterza i Antyfonarza zlecił Palestrinie. Choć dzieło to nie zostało dokończone za życia kompozytora i jest dziś różnie oceniane przez historyków, jednak niezaprzeczalną wartość zachowały utwory skomponowane przez Palestrinę: 105 mszy, 500 motetów, 150 madrygałów i wiele innych dzieł wielogłosowych. Czy to wszystko nadało liturgii pożądany kształt? Trudno jest odpowiedzieć na to pytanie, ale faktem jest, że gdy po Soborze Trydenckim powołano specjalną komisję kardynałów mającą ustalić normy śpiewów liturgicznych Palestrina - jak chce tradycja - przedłożył komisji trzy cykle mszalne, wśród których znajdowała się wspomniana wcześniej Missa Papae Marcełłi, a kardynałowie jednogłośnie uznali ją za wzór muzyki liturgicznej. W ten sposób mistrz polifonii, nawiązując do tradycji kościelnej, odnalazł w niej miejsce dla wielogłosowości i stał się wzorem dla późniejszych twórców.

Z perspektywy czasu i historii łatwiej nam zrozumieć rolę muzyki Palestriny w XVI wieku, ale pozostaje pytanie o to, co sprawia, że sztuka ta także dziś jest często wykonywana i słuchana? Jedni uważają, że jest to spowodowane idealną harmonią i kunsztownym prowadzeniem linii melodycznej. Inni źródło sukcesu widzą w nawiązaniach do tradycji chorału gregoriańskiego. Jeszcze inni kompozycje Palestriny odbierają jako modlitwę człowieka, który całe swe życie poświęcił służbie Kościołowi.

Myślę, że każde z tych spostrzeżeń jest słuszne, ale osobiście uważam, że w sztuce wielkiego kompozytora najważniejsza jest cisza, ściślej mówiąc: gra dźwięku i ciszy. Podobny efekt osiąga się w malarstwie za pomocą światłocienia, w którym światło i barwa są dla siebie wzajemnie tłem, eksponującym drugi element. W muzyce natomiast chodzi o świadome traktowanie ciszy i dźwięku jako całości. Brzmienie i milczenie tworzą muzykę - zjawisko, w którym jedno bez drugiego nie może istnieć, w którym granice między jednym a drugim są niedostrzegalne. (Podobnie rzecz się ma z bytem i nicością w myśli Heideggera - aby doświadczyć istnienia, najpierw należy się poddać sile unicestwienia.) Palestrinowska droga zawarta w jego koncepcji formy muzycznej jest dokładnie odwrotna: od dźwięku, który jest symbolem świata widzialnego, słuchacz stopniowo wchodzi w ciszę, w to, co jest pozazmysłowe. Cisza nie oznacza w tym przypadku braku ani nicości, jest raczej doskonalszą formą bycia i modlitwy, jest pełnią...

kl. Michał Wilk SP eSPe nr 59 Wasze komentarze: Jeszcze nikt nie skomentował tego artykułu - Twój komentarz może być pierwszy. Autor Treść Nowości św. Ekspedyt Modlitwa do św. Ekspedyta Litania do św. Ekspedyta św. Elfeg św. Leon IX Urodziny jeżyka Jasia Najbardziej popularne Modlitwa o Cud Tajemnica Szczęścia Modlitwy do św. Rity Litania do św. Józefa Jezu, Ty się tym zajmij - Akt oddania się Jezusowi Godzina Łaski 2023 Poprzednia [ Powrót ] Następna