Nie tylko "puszysty" i "cztery litery"

Sam termin eufemizm został utworzony od połączenia dwóch greckich słów o znaczeniu, które można by sprowadzić do: 'dobrze' i 'mówić'. Wiele to wyjaśnia: eufemizmy to wyrazy lub konstrukcje wyrazowe, które mogą wywoływać pozytywne lub przynajmniej neutralne skojarzenia, choć nazywają osoby, rzeczy, zjawiska, procesy, działania itp., które są z różnych względów wartościowane negatywnie lub też podlegają jakiemuś tabu. Jak widać, ta i tak z konieczności uproszczona charakterystyka odbiega od wąskiego potocznego rozumienia terminu eufemizm, który zwykle traktowany jest jako wyraz czy wyrażenie zastępujące wyrazy lub wyrażenia nieprzyzwoite, ordynarne, obrażliwe.

Rzecz jasna, wiele eufemizmów pełni taką funkcję: pozwalają one chociażby unikać wulgaryzmów, np. wykrzyknienia kurczę!, kurde!, kurza stopa!, kurka wodna! czy kuma chata! zastępujące popularne i wielofunkcyjne przekleństwo. Na podobnej zasadzie funkcjonują też np. połączenia-guzik cię to obchodzi, cztery litery, coś jest do de, kopnąć w de, cholewa!, holender! itp. Już nie wulgaryzmów, ale konstrukcji obraźliwych czy też mogących sprawić przykrość odbiorcy lub go zdyskredytować w oczach innych pozwalają unikać wp. puszysty, słusznej wagi i przy kości (zamiast otyty, gruby), dobrze wyglądać, poprawić się (zamiastprzytyć), urodzony w niedzielę (zamiast leniwy), niemłody, dojrzały, w słusznym wieku, w jesieni życia, w srebrnym wieku (zamiast stary), mieć wysokie czoło (zamiast łysieć, być łysym), mijać się z prawdą (zamiast kłamać), nie wylewać za kołnierz (zamiast pić dużo alkoholu, być pijakiem), mieć węża w kieszeni (zamiast być skąpym) itp.

Ale eufemizmami są też takie wyrażenia, jak chociażby: odejść na zawsze, zamknąć oczy, zasnąć w Panu czy długa i ciężka choroba oraz ten, co tyłem chodzi. Tu przecież już nie ma mowy o unikaniu wulgaryzmów czy nawet określeń obraźliwych, chodzi o coś zupełnie innego: o nieużywanie słów, nazywających coś groźnego, niebezpiecznego, w tym przypadku związanego ze śmiercią i ciężką chorobą, a konkretnie nowotworem złośliwym. Mamy zatem do czynienia z pewnym tabu kulturowym i językowym.

Są jeszcze inne, mniej oczywiste typy eufemizmów. Pierwszy z nich związany jest z tabu religijnym, z szacunkiem wobec sacrum, który sprawia, że nadawca w pewnych sytuacjach nie chce używać leksyki sakralnej, przede wszystkim nazw Boga i osób świętych. To dlatego funkcjonują w polszczyźnie wykrzyknienia Jak babcię kocham!, O jejku! czy matko kochana!, które pozwalają uniknąć pierwotnych Jak Boga kocham!, Q Jezu! i Matko Boska!. Drugi mniej znany typ eufemizmów to konstrukcje stosowane świadomie przez władzę, aby uniknąć nazw niepożądanych ze względów politycznych i społecznych. Typowymi przykładami mogą być regulacja cen (zamiast podwyżka) oraz czasowe przerwy w pracy (zamiast strajki).

dr Tomasz Korpysz

Autor jest językoznawcą, pracownikiem UKSW i UW

Tekst pochodzi z Tygodnika
Idziemy, nr 724

Wasze komentarze:

Jeszcze nikt nie skomentował tego artykułu - Twój komentarz może być pierwszy.

Autor Treść

Nowości św. Agnieszka z Montepulciano Modlitwa do św. Agnieszki z Montepulciano Litania do św. Agnieszki z Montepulciano Do La Salette przybywają pielgrzymi z całego świata Drugi znak - wielki smok (Ap 12,3-6) Czy apostolskie zalecenie powstrzymywania się od krwi dziś już nie obowiązuje?

Najbardziej popularne Modlitwa o Cud Tajemnica Szczęścia Modlitwy do św. Rity Litania do św. Józefa Jezu, Ty się tym zajmij - Akt oddania się Jezusowi Godzina Łaski 2023

Poprzednia

[ Powrót ]

Następna