Omknięci ogniem, czyli zagadki Wańkowicza

"(...) trafaretowe napuszone słowa katechizmu żołnierskiego nabiegły krwią i chorąży Gryczman walczył i dowodził, logicznie kontynuując twarde życie i wieloletnią służbę".

"Mały, zebrany w sobie, bunkier Nr 1, z którego dowodzi chorąży Gryczman, liczący zaledwie trzy na trzy metry, zajezgły za uskokiem ziemnym, trudny do trafienia, i ocalały parter bunkra dowodzenia skryty za fałdą ziemi - już nie będą dłużej niedosięgłe". O trafaretowym - tu: 'szablonowym, schematycznym, sztampowym' - pisałem przed tygodniem. Drugie słowo, które możemy stosunkowo łatwo zidentyfikować, to imiesłów omknięty (u Wańkowicza w postaci omknięci), który został utworzony od czasownika omknąć. Najnowsze słowniki tego leksemu nie notują, a w słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskiego opatrzony jest on kwalifikatorem "dawny" i znaczeniem 'oberwać, osmyknąć z czegoś'. Takie rozumienie omawianego czasownika z niewielkimi zmianami funkcjonowało w polszczyźnie od dawna - "Słownik polszczyzny XVI wieku" notuje dwa jego znaczenia: 1. 'oskubać, oczyścić' oraz 2. 'zerwać, zdrapać, usunąć coś', a w jednym z leksykonów XIX-wiecznych znajdziemy połączenia typu omknąć gałązkę z liścia czy omknąć komuś brodę i omknięty z włosów. Jak już pisałem, najnowsze słowniki tego wyrazu nie zawierają, znaleźć w nich natomiast można bliski mu formalnie czasownik omsknąć się w znaczeniu 'ześliznąć się, obsunąć się z czegoś'. Co ciekawe, choćby w internecie stosunkowo często pojawia się obecnie interesująca nas forma omknięty, ale w bardzo specyficznych kontekstach, aktualizujących sensy związane właśnie z czasownikiem omsknąć się. Chodzi mianowicie o połączenia typu omknięta śruba czy omknięty łeb śruby/wkrętu, którymi określa się śruby uszkodzone podczas przykręcania i odkręcania, tzn. takie, przy których omsknął się komuś klucz czy wkrętak i teraz trudno jest je odkręcić.

Jak widać, także omknięty nie jest neologizmem Wańkowicza, ale w tym przypadku można mówić o autorskim neosemantyzmie, ponieważ kontekstowe znaczenie tego wyrazu jest nowe, oryginalne, dość dalekie od słownikowego. Trudno je przy tym jednoznacznie odtworzyć. Być może chodzi o to, że obrońcy Westerplatte są niejako ze wszystkich stron "oskubywani" przez ostrzał żołnierzy niemieckich, choć wówczas na miejscu byłaby raczej forma omy kani...

Słowa zajezgły Wańkowicz użył także w "Zielu na kraterze": "Za tymi wodami dyszał kraj - ląd nieznany, piaskowy albo błotny, polny albo leśny, pocięty drogami polskimi uciekającymi w głąb, poznaczony odległymi punktami świateł, zapalających się w nieznanych domach, po których pulsowały nieznane życia, dzwoniący na nieszpory dzwonami z wieżyczek nieznanych kościołów, szumiący jarmarkami, zasklepły w dworach, zajezgły w chałupach, hyrczący w powstających fabrykach, przykisły po puszczach kresowych". Czy jest to jego neologizm? Jak dotąd, nie znalazłem podstawy tej imiesłowowej formy niełatwego do odtworzenia czasownika (zajezgać/zajezgnąćl jezgać/jezgnąćl).

Czasownika zadrzazgł (zadrzazgnąć) również nie znalazłem. Być może jest to jakaś forma (wymyślona przez autora? archaiczna? gwarowa?) występującego w dawnej polszczyźnie słowa drzazgać/druzgać, z którego dziś mamy druzgotać i derywaty druzgoczący, zdruzgotany.

dr hab. Tomasz Korpysz Tekst pochodzi z Tygodnika Idziemy, nr 737 Wasze komentarze: Jeszcze nikt nie skomentował tego artykułu - Twój komentarz może być pierwszy. Autor Treść Nowości św. Agnieszka z Montepulciano Modlitwa do św. Agnieszki z Montepulciano Litania do św. Agnieszki z Montepulciano Do La Salette przybywają pielgrzymi z całego świata Drugi znak - wielki smok (Ap 12,3-6) Czy apostolskie zalecenie powstrzymywania się od krwi dziś już nie obowiązuje? Najbardziej popularne Modlitwa o Cud Tajemnica Szczęścia Modlitwy do św. Rity Litania do św. Józefa Jezu, Ty się tym zajmij - Akt oddania się Jezusowi Godzina Łaski 2023 Poprzednia [ Powrót ] Następna