Teologia znaków czasu Jana Pawła II

Adhortacja Pastores dabo vobis, jakkolwiek poświęcona formacji kapłańskiej, odgrywa w sferze teologii znaków czasu Jana Pawła II zdecydowanie kluczową rolę. Wcześniej Papież sygnalizował swoje spostrzeżenia w poprzednich dokumentach (np. encyklika Redemptor hominis nr 14; adhortacja Christifideles laici nr 3; encyklika Centesimus annus nr 5). W adhortacji o formacji kapłańskiej podany jest wykład i ocena sytuacji współczesnego człowieka. Jan Paweł II przywiązuje przy tym istotną rolę do takiej diagnozy, nazywając ją "ewangelicznym rozeznaniem", które jest niezbędne dla całego procesu ewangelizacji - zarówno ewangelizatorów, jak i ewangelizowanych.

Dokument wskazuje przede wszystkim na ambiwalencję sytuacji współczesnego człowieka, na jej blaski i cienie. Przede wszystkim jednak postuluje dostrzeganie w wydarzeniach historycznych działania Ducha Świętego. Podaje też swoistą metodologię analizy znaków czasu. Należy zatem poznawać współczesną sytuację z pomocą badań naukowych i ich interpretacji. Uzyskane w ten sposób wyniki, należy połączyć z oceną moralną. Chrześcijańska interpretacja domaga się w tym miejscu odczytania sytuacji jako zadania życiowego (aspekt moralny) i odkrycia w niej wymiaru osobowego wezwania Chrystusa (aspekt religijny).

W skali ogólnoświatowej dokument zauważa współczesnego człowieka w perspektywie integralnego rozwoju. Wyrażają to pozytywne procesy (choćby in statu fieri), niektóre kierunki humani- zmów, rozpowszechnione i silne pragnienie sprawiedliwości i pokoju, deklarowana i poniekąd realizowana troska o człowieka i dzieło stworzenia, poszukiwanie prawdy i troska o godność osoby ludzkiej, kształtowanie nowego porządku - w wolności i sprawiedliwości (por. PDV 6), otwarcie na wartości etyczne, zanik uprzedzeń ideologicznych, świadectwo męczeństwa Kościołów środkowowschodniej Europy, czy wreszcie pragnienie Absolutu (choć niekoniecznie jako osobowego Boga).

Wśród zjawisk negatywnych adhortacja wymienia trwający racjonalizm, absolutyzację podmiotowości ludzkiej - wyrażaną w indywidualizmie i hedonizmie, materializm jako podstawę ateizmu praktycznego i egzystencjalnego, sekula- ryzm i życie według formuły "jakby Bóg nie istniał", rozpad tradycyjnych form życia rodzinnego, zatarcie i wypaczenie sensu ludzkiej płciowości.

Kościół pielgrzymując w tak niejednoznacznym pejzażu jest poddany również niektórym zjawiskom negatywnym. Można więc zauważyć współcześnie w Kościele m.in.: ignorancję religijną wielu wierzących, negatywne uzależnianie się od środków masowego przekazu, źle pojmowany pluralizm teologiczny, kulturowy i duszpasterski, nieufność wobec nauczania hierarchicznego, nadmierny horyzontalizm, relatywizm religijny i moralny, subiektywizację wiary i sumienia oraz fenomen częściowej i warunkowej przynależności do Kościoła.

Znaki czasu konkretyzują się w przestrzeni Kościoła lokalnego. Wczytując się w teksty papieskich przemówień z podróży do Polski można odczytać rozeznanie ewangeliczne sytuacji typowej dla Kościoła polskiego. Jest ona niemniej złożona, ale elementem szczególnej troski wydaje się być problem wieloletniej degradacji człowieka jako osoby ludzkiej w systemie totalitarnym. Najbardziej syntetycznie można ująć proces tej degradacji w sformułowaniu "aberracji antropologicznej", co podkreśla charakter dogłębny zaistniałych zmian.

Warto przy tym zauważyć, że wspomniane zjawiska obejmują wiele płaszczyzn ludzkiego życia. Wkraczają w zakres socjologii, polityki, psychologii, ekonomii, ekologii, kultury. Tworząc tak szeroką panoramę stanowią jednakże jedynie tło dla dramatu współczesnego człowieka. Kryzys osoby ludzkiej w tym świecie ostatecznie jawi się nade wszystko jako kryzys moralny - jako autentyczny dramat osoby ludzkiej. Jan Paweł II jest przede wszystkim kapłanem, którego misją jest ocalenie człowieka od zła. W centrum jego zainteresowań od lat pozostaje niezmiennie osoba ludzka. Encyklika - pismo okólne, najbardziej znana forma pisma papieskiego. Najczęściej jest kierowana do biskupów i wiernych całego świata (niekiedy do wszystkich ludzi dobrej woli).

Adhortacja - wedle źródłosłowu to zachęta czy napomnienie, jest wszakże dokumentem oficjalnego, kościelnego nauczania. Adresowana do określonej grupy osób lub całego Kościoła.