Historia gnomoniki. Czyli jak dawniej mierzono upływ czasu

Dni i noce, pory roku, lata - to odcinki, które u zarania dziejów uzmysławiały upływ czasu. Słońce było - jak wolno przypuszczać - najważniejszą wskazówką, a jego wędrówka nad horyzontem zainspirowała uważnego człowieka, by zacząć określać czas po długości cienia. Ów prosty sposób pomiaru długości cienia (stopami lub krokami) przetrwał wiele stuleci.

Według niektórych źródeł około 2 tys. lat przed Chrystusem w Egipcie, Babilonii, Chinach i w Indiach miały pojawić się pierwsze gnomony, tzn. pionowe słupy lub pręty stawiane na płaskim, równym terenie. Pomiar zmieniających się długości cienia umożliwiał orientację w czasie. Zatem były to prototypy zegarów słonecznych. W Egipcie stawiano wysokie "kolumny" (wykute z jednego bloku kamiennego) o przekroju kwadratowym i piramidalnym zwieńczeniu.

Powierzchnie obelisków zdobiono hieroglifami. Po upadku Egiptu wiele obelisków wywieziono, m in. do Rzymu. W starożytnym Rzymie budowano gnomony na centralnych placach publicznych (III w. p.n.e), umieszczając odpowiednie znaki, dzięki którym łatwiejsze było odczytywanie pory dnia (Rzymianie zaczynali dobę od północy, nie od południa, jak bywało w Egipcie).

W drugim tysiącleciu p.n.e. skonstruowano w Egipcie przenośne zegary słoneczne - por. B. St. Bartnik, W Al. Podwapiński, Technologia mechanizmów zegarowych. Mechanizmy, Warszawa 1976. Wykonywano je z kamienia. Zwykle składały się z dwóch listew, zamontowanych w kształcie litery T. Na dłuższej umieszczano znaki sześciu godzin; krótsza - podniesiona na swego rodzaju słupku - była poziomą wskazówką. Chcąc odczytać godzinę przed południem, należało ustawić zegar poziomą wskazówką zwróconą w kierunku południowym, a dłuższą listwę w kierunku zachodnim. Cień padający od wskazówki wskazywał - na dłuższej - aktualną godzinę. W godzinach popołudniowych zegar obracano w kierunku wschodnim. W XIII w. p.n.e. Egipcjanie zbudowali też pierwsze zegary słoneczne, natomiast Babilończycy dokonali małej rewolucji w historii gnomoniki. Po prostu, umieścili oni pionową wskazówkę we wnętrzu półkuli - "polos" (posługiwali się nimi również Grecy, ulepszając "polos"- obcięcie przedniej czaszy, na którą nigdy nie padał cień, tzw. skafe). Znano też "polosy" bez wskazówki. Zastępował ją otwór, przez który wpadał promień, umożliwiając odczytanie - na podziałce - wskazania (w niektórych kościołach średniowiecznych pozostawiano od strony południowej mały otwór, dzięki czemu słoneczna plamka przesuwała się po odpowiednio "oskalowanej" ścianie lub posadzce).

Ważne miejsce zajęli też Arabowie. Właśnie im przypisuje się bowiem zastąpienie pionowego gnomona "wskazówką biegunową". Wprowadzenie tej wskazówki pozwoliło zastosować kątowy pomiar cienia dla każdej godziny. Linie kątów tworzyły zaś specjalną podziałkę na tarczy.

W Europie dość późno zainteresowano się gnomoniką. W XV w. zegary słoneczne osiągnęły - jak się zdaje - swój szczyt rozwoju. Prawie każdy astronom starał się zrobić taki zegar. Najstarszy polski gnomon wykonany został przez Mikołaja Wódkę (w 1476 r.), pierwszego nauczyciela astronomii Mikołaja Kopernika. Dziełem naszego wielkiego astronoma jest zegar słoneczny na zamku w Olsztynie.

A potem? No cóż, teorię i zasady budowy zegarków wykładano - jako osobny przedmiot - m.in. na Uniwersytecie Krakowskim ("horografia"). Za ciekawostkę uznać trzeba, że w XVII-XVIII w. centrami produkcji kieszonkowych zegarków słonecznych były wielkie miasta jak Augsburg, Norymberga i... Paryż, a chyba największy zbiór zegarów słonecznych w Europie możemy oglądać w Jędrzejowie. I pomyśleć, że jeszcze w XVIII w. przestraszono się nie na żarty, bo... zegar słoneczny, wykonany dla króla Stanisława Leszczyńskiego odpalał w południe armatkę!

Wasze komentarze:

Jeszcze nikt nie skomentował tego artykułu - Twój komentarz może być pierwszy.

Autor Treść

Nowości Nowenna przed Świętem Podwyższenia Krzyża Świętego - dzień 7 Modlitwa do św. Hiacynta z Rzymu Modlitwa do św. Prota z Rzymu Modlitwa do św. Adelfa Modlitwa do bł. Franciszka Jana Bonifacio Moja ucieczka z 82 piętra World Trade Center

Najbardziej popularne Modlitwa o Cud Tajemnica Szczęścia Modlitwy do św. Rity Litania do św. Józefa Jezu, Ty się tym zajmij - Akt oddania się Jezusowi Godzina Łaski 2023

Poprzednia

[ Powrót ]

Następna